شاید بتوان سوره بقره، آیه ۲۱۶ را تعریف جامعی از اثرات خارجی غیر قابل پیش بینی اعمال و رفتار انسانها و همچنین حوادث اتفاق افتاده پیرامون انسان دانست. «جهاد در راه خدا، بر شما مقرّر شده؛ در حالى که برایتان ناخوشایند است. چه بسا چیزى را خوش نداشته باشید، حال آنکه خیر شما در آن است و یا چیزى را دوست داشته باشید، حال آنکه شرّ شما در آن است. و خدا مى داند، و شما نمى دانید.»
به عبارت دیگر، بسیاری از فعالیتهای بشر دارای اثرات مثبت و منفی است که قبل از وقوع آن قابل پیش بینی نیست. این در حالی است که در صورتی که بتوان آن را پیش بینی نموده و برای آن برنامه ریزی نمود، میتوان منافع بسیار بالاتری از انجام فعالیتها کسب کرد.
در پایان آیه اشاره میکند که «خدا مى داند، و شما نمى دانید». خداوند نیز تنها از طریق وحی نتایج این فعالیتها را به انسان میرساند. لذا علی رغم پیشرفت علم، همواره نتایج بعضی از مسائل برای انسان ناشناخته است. بنابراین، برای رسیدن به رفاه کامل، راهی جزء ارتباط با فردی که نه گناه میکند و نه اشتباه، وجود ندارد.
به عبارت دیگر، فردی که اشتباه نکند هیچ تصمیمی نمیگیرد مگر اینکه تمام پیامدهای آن را بداند. این در حالی است که افراد معمولی تصمیماتی اخذ میکنند که به علت عدم اطلاع از پیامدهای آن، ممکن است به زیانشان تمام شود. لذا همواره وجود یک معصوم در جامعه انسانی برای رسیدن به زندگی آرمانی و مدینه فاضله انسانی لازم است.
نکته دومی که از آیات قرآن میتوان برداشت نمود این است که هرچند وجود معصوم، شرط کافی برای رسیدن جامعه انسانی به رفاه کامل و پایدار است اما شرط لازم آن نیست. شرط لازم آن، وجود انسانهایی با دانش بالا، صدرصد مطیع امر ولی و در شرایط آزادی کامل، میباشد. این مسئله نیز بایستی در مورد تمام انسانهای حاضر در عصر ظهور منجی اتفاق بیافتد. لذا میبینیم در زمان هیچ پیامبری مدینه فاضله مورد نظر اتفاق نیفتاده است.
به طور کلی میتوان گفت تنها در صورتی که کل اجتماع درست عمل کند دچار بلا نخواهد شد. به عبارت دیگر، بایستی منافع اجتماعی (منافع و هزینههای جنبی بعلاوه منافع و هزینههای صریح) در نظر گرفته شود. اگر به چنین صورتی عمل شود، رفاه کل افزایش مییابد. در صورتی که منافع شخصی مد نظر قرار گیرد، همه ضرر خواهند کرد. اولین قدم نیز در مد نظر گرفتن منافع اجتماعی، شناخت دقیق از تمام اثرات مستقیم و غیر مستقیم فعالیتها ی انسان میباشد که در بسیاری از موارد تشخیص آن آسان نبوده و در بعضی موارد اماکن پذیر نیست. لذا نیاز است تا فردی که در این زمینه دانش کامل داشته باشد انسان را کمک نماید.
دکتر محمد عبدالهی عزتآبادی